Çerkes Soykırımı ya da Çerkes Sürgünü (Adigece: Адыгэ лъэпкъгъэкӏод, Adığe tlepqğek'od; Kabardeyce: Адыгэ лъэпкъгъэкIуэд, Adığe tlepqğek'ued), Çerkesler tarafından Tsitsekun (ЦӀыцӀэкӀун, 'Vahşi katliam') olarak da bilinir,1 Rusya'nın Çerkesya'yı işgalinin ardından,2 21 Mayıs 1864 tarihinden sonra yoğunlaşmak üzere, Rus İmparatorluğu tarafından Çerkes halkına gerçekleştirilen toplu katliam,345 etnik temizlik,6789 tehcir,10111213 ve sürgün.14151617 Olaylardan toplam Çerkes nüfusunun en az %75'i olacak şekilde 800.000-1.500.000 Çerkes etkilenmiştir. Rus askerlerinin, hamile kadınların karnını yararak içindeki bebeği çıkarmak gibi çeşitli pek çok yöntemleri kendini eğlendirmek için kullandığı kayıtlara geçmiştir. Grigory Zass gibi bazı Rus generalleri, Çerkeslerin katlinin ve bilimsel deneylerde kullanımının serbest olması gerektiğini savunuyordu.18
Kuzey Kafkasya bölgesinin yerli halkı olan Çerkesler, baştan sona etnik temizlikten geçirildi19 ve vatanlarından sürüldü. Soykırımın ana hedefi, Çerkeslerin (Adığelerin) yok edilmesi olsa da, olaylardan bazı Abhaz, Abazin, Çeçen, Oset ve diğer Müslüman Kafkas20 toplulukları da etkilenmiştir. Tam olarak kaç kişinin etkilendiği bilinmese de, araştırmacılar Çerkes nüfusunun en az %75'i, %90,2122 %94,23 veya %95-%97'sinin24 etkilendiğini öne sürmüştür. Bu oranlar göz önüne alınarak etkilenen kişi sayısı tahmini olarak 600.000 ile 1.500.000 arasında kabul edilir.
Rus milliyetçileri, her yıl 21 Mayıs'ta Rus İmparatorluğu'nun Kafkasya işgalinin sona erdiği "kutsal bir fetih günü" olarak gördükleri günü kutlamaya devam etmektedirler. Bunu kınayan Çerkesler, bu kadar kanlı ve soykırım ile sonuçlanan bir savaşın kutlanmasının insanlık suçu olduğunu savunarak, alternatif olarak 21 Mayıs'ı Çerkes soykırımı'nın anıldığı bir yas günü olarak her yıl anmaktadırlar. Abhazya'da 21 Mayıs günü, soykırımı anmak amacıyla ulusal yas günü ilan edilmiştir. 21 Mayıs'ta tüm dünyadan Çerkesler sokaklara inerek Rus hükûmetini protesto eder.
1929 baharında Adigey'e bilimsel çalışma üzerine giden Gürcü tarihçi Simon Canaşia'nın karşılaştığı 91 yaşında bir ihtiyar, olayları şöyle aktarmıştır:25
Olaylara şait olan Rus araştırmacı Adolf Petroviç Berzhe, şunları kaydetmiştir:26 Aynı şekilde olaylara şait olan Ivan Drozdov, şunları kaydetmiştir:27 Ünlü Rus edebiyatçı Lev Tolstoy şunları aktarmıştır:28
Sıcak denizlere inmek isteyen Rus İmparatorluğu sınırlarını Güney'e genişletmek istiyordu. 1714 yılında I. Petro Kafkasyayı işgal planı kurdu. Bu planı uygulamaya koyamasa da, işgalin gerçekleşmesi için politik ve ideolojik temeli attı. Kafkasya'daki bazı devletler teslim olarak Rusya'ya katılmayı kabul etse de, Çerkesler Rus ilhakını koşulsuz şartsız reddetti, böylece, Rusların savaş yoluyla ele geçirdiği halklar kategorisine girmiş oldu.29
Orta çağ'da Hristiyan olan Çerkesler, genellikle Gürcüler ile ittifak halindeydi30 ve hem Gürcüler hem Çerkesler Ruslarla arasını iyi tutmak istiyordu.31 1561'de Korkunç İvan, Kabardey prensi Temruk İdar'un kızı Goshan ile evlendi ve ona Mariya adını verdi. Ancak Çerkesler Osmanlı ile dost olmak sebebiyle İslam'ı kabul ettikten sonra,32 Rusya Çerkeslere düşman gözüyle bakmaya başladı.3334 Buna rağmen, Çerkes halkının arasında hala Pagan ve Hristiyanlar vardı. Çerkesya'da en Müslüman bölge, Muhammad Amin tarafından yönetilen ve şeriatı kabul eden Abzeh bölgesiydi.35
1763 yılında Rus İmparatorluğu Çerkesya işgalini başlattı ve Rus-Çerkes Savaşı başladı. Çerkesya'ya saldıran Ruslar, beklemedikleri kadar sıkı bir direnişle karşılaştılar. Rus-Çerkes savaşı sırasınca iki taraf da birbirine pek çok baskınlar düzenledi. Ruslar Çerkes köylerini yakıp yıkarken bölgedeki Kozaklar Çerkes köylerini yağmalamayı bir gelenek haline getirmişti. Buna karşı pek çok Çerkes kabilesi Ruslara karşı akınlar düzenliyordu.3637
1772 yılında general De-Medem, 12 Çerkes prensini diplomatik barış teklifi yapılacağını söyleyerek davet etti, ancak prensler geldiğinde hepsini esir aldı. Çerkes ordusu 25.000 süvari ile De-Medem’in kışlasını kuşattı. De- Medem bunun ardından esirleri serbest bırakmak zorunda kaldı. Çeçenlerin de savaşa dahil olmasıyla Çerkesler ve Çeçenler kurulan kalelere sık sık saldırılar düzenliyorlardı.
Edirne antlaşması ile Osmanlı ve Avrupa devletleri tarafından alınan ortak kararla Çerkesya Ruslara verilse de, Çerkesler bu antlaşmayı "Size ait olmayan toprakları başkasına veremezsiniz"38 mesajıyla reddetti. Çerkeslerin bu tavrına en büyük destek Alman ekonomist Karl Marx'dan geldi.39 Çerkeslerin Çerkeslerin teslim olmayacağını anlayan Rusya, Çerkes köy ve kasabalarını yakıp yıkmaya ve halkı katletmeye başladı.404142
Bu katliam taktikleri Çerkesleri daha fazla sinirlendirdi. Bunun ardından birçok Çerkes prensi, hatta yüzyıllardır rekabet içinde olan prensler el ele vererek daha sıkı direnmeye başladı, bu sırada pek çok işgalci Rus ordusu yenilgiye uğradı, bazıları tamamen yok edildi. Avrupa'da, özellikle İngiltere'de, Ruslara karşı direnen Çerkeslere karşı büyük bir sempati oluşmaya başladı.43 Ruslar, gittikçe artan direnişe karşı, Çerkes köylerini yok ederek üzerine yollar ve kaleler ve Rus köyleri inşa etmeye başladı, köylerin Rus çıkarları için içindeki herkes ve her şey ile tamamen yok edilmesi standart bir taktik haline geldi.44
1837 yılında, bazı Çerkes liderleri, Ruslara beyaz barış önererek daha fazla kan dökülmemesi gerektiğini söyledi. Ruslar, bu teklife cevap olarak 36 Çerkes köyünü yakıp Kozak üsleri yaptı ve General Yermolov tarafından gönderilen "Bizim Çerkes topraklarına ihtiyacımız var, Çerkes halkına değil." mesajını yolladı.45 1856 Paris antlaşmasında İngiliz temsilcisi Yarl Clarendon Çerkesya'nın bağımsız bir devlet olarak kalmasında ısrarcı olduysa da, Çerkes topraklarının Rusya'ya verilmesini isteyen Fransız, Rus ve Osmanlı temsilcileri bunu reddetti.464748
Çerkesler, ülkelerini 1763-1864 yılları arasında 101 yıl boyunca savunarak, Kafkasya'da Ruslara karşı en uzun direnen halk oldu.49
Osmanlı'ya yönelik Çerkes göçleri, küçük gruplar halinde 19. yüzyılın ilk yarısında da yapılmıştı. 12 Haziran 1828'de Anapa'nın Rusların eline geçmesi üzerine, kentteki Adıgelerin bir bölümü de Osmanlı'ya göçe zorlanmıştı. Osmanlı'nın Karadeniz kıyılarına yerleşen, tarım ve ticaretle geçinen 370 Çerkes ailesi vardı. Ancak hiçbir zaman Çerkes milletinin tamamen sürülmesi söz konusu olmamıştı.
1857'de, Dmitry Milyutin Çerkes halkının yok edilmesi gerektiğini savunduğu belgeyi yayınladı.50 Milyutin'e göre, mesele Çerkes topraklarını ele geçirmek değil değil, Çerkeslere son vermek olmalıydı.515253 Çar II. Aleksandr öneriyi kabul etti54 ve Milyutin savaş bakanı olarak terfi edildi.5556 Buna ek olarak Rostislav Fadeyev öneriyi destekleyerek, "Çerkesleri evcilleştirmek mümkün değil,57 yarısını tamamen yok edersek, diğer yarısı silahlarını bırakacaktır."58 fikrini ortaya koydu.
1859 yılında, Ruslar Osmanlı hükûmeti ile detayları görüşmeye başladılar.5960 Ruslar Çerkesleri yok etmek istiyordu, Osmanlılar ise Müslüman nüfusa ihtiyaç duyuyorlardı. Böylece 1860 yılında iki taraf Çerkeslerin sürgün edilmesinde karar kıldı, ancak Ruslar Osmanlı hükûmetine yanlış rakam vererek sadece 50.000 kişinin sürüleceğini söyledi.61 Soykırım fikri resmi olarak 10 Mayıs 1862 tarihinde çar tarafından onaylandı.62
Bu haberi duyan Çerkesler, 25 Haziran 1861 tarihinde Şaşe (Soçi) şehrinde Çerkesler "Büyük Özgürlük Meclisi" adında bir meclis kurdular. Meclis başkanı rolüne Karandıko Berzeg Hace getirildi. Bu meclis derhal sürgüne zorlanacaklarını söyleyerek Avrupa'dan yardım istedi.63 Ancak sonuç elde edilemeden Rus general Kolyobakin Soçi'yi işgal ederek meclisi yok etti64 ve hiçbir devlet buna karşı çıkmadı.65
1862 yılında sürgün ve soykırım hazırlıkları başladıktan sonra, bölgeye Rus göçleri başlatıldı.6667 1864 Mayıs ayında 20.000 atlısıdan oluşan son Çerkes ordusu ile 100.000 kişilik Rus ordusu arasında son bir savaş yaşandı. Çerkesler kısa süre içinde yenik düştü ve böylece 21 Mayıs 1864 resmi olarak savaşın bitişi oldu.68 Ardından, Rus İmparatorluğuna teslim olarak itaat etmeyen herkes tüm köyüyle beraber öldürüldü.69
| Çerkes kabilesi | (Tahmini) Soykırımdan önce | (Tahmini) Soykırımdan sonra | (Tahmini) Hayatta kalan oranı | (Tahmini) Öldürülen veya sürgün edilen oranı |
|---|---|---|---|---|
| Toplam | 1.235.240 | 86.655 | %7,015 | %92,985 |
| Kabartaylar | 350.000 | 50.000 | %7,000 | %93,000 |
| Şapsığlar | 300.000 | 1.983 | %0,661 | %99,339 |
| Abzehler | 260.000 | 14.660 | %5,648 | %94,362 |
| Natuhaylar | 240.000 | 175 | %0,073 | %99,927 |
| Çemguylar | 80.000 | 3.140 | %3,925 | %96,075 |
| Bjeduğlar | 60.000 | 15.263 | %25,438 | %74,561 |
| Memhığlar | 8.000 | 1.204 | %15,050 | %84,950 |
| Ademıylar | 3.000 | 230 | %7,667 | %92,333 |
| Ubıhlar | 74.000 | 0 | %0,000 | %100,000 |
| Janeler ve Hatıkuaylar | 100.000 | 0 | %0,000 | %100,000 |
Sürgünün ana hedefi, Çerkeslerin (Adığelerin) yok edilmesi olsa da, olaylardan bazı Abhaz, Abazin, Çeçen, İnguş,7071 Oset72 ve diğer Müslüman Kafkas73 toplulukları da etkilenmiştir. Tam olarak kaç kişinin etkilendiği bilinmese de, araştırmacılar Çerkes nüfusunun en az %75'i, %90,7475 %94,76 veya %95-%97'sinin77 etkilendiğini öne sürmüştür. Bu oranlar göz önüne alınarak etkilenen kişi sayısı tahmini olarak 600.000 ile 1.500.000 arasında kabul edilir. Stephen Shenfield'e göre, toplam 1.5000.000 kişi etkilenmiştir.78
Karaçay ve Balkarlar savaşmadan teslim olduğu için çok fazla etkilenmese de, Abhazlar Çerkeslerle birlik olduğu için nüfusunun %60'ını kaybetmiştir.79
Rus kaynaklarına göre, 1863-64 yılları süresince 418.000 kişi Osmanlı'ya sürülmüştür. 1858-65 yılları arasında sürülenlerin toplam sayısı 493.000 olarak kaydedilmiştir. 45.023 Natuhay, 27.337 Abadzeh, 165.626 Şapsığ, 74.567 Ubıh, 11.873 Abhaz, 10.500 Bjeduğ, 30.000 Abazin, 4.000 Besleney, 15.000 K'emguy, Mahoş, Yegerukay, 30.650 Nogay, 17.000 Kabardey ve 23.193 Çeçen Anadolu'ya yerleşmiştir.80 1864 öncesinde tamamı 25 bin ile 100 bin arasında tahmin edilen81 Ubıhların, sürülen sayısının 74.567 olarak verilmesi, Ubıh limanlarından Osmanlı'ya gönderilenlerin sayısının 100 bin dolayında olduğu kanısını güçlendirmektedir. Ancak belirtilen bütün bu sayılar, Ruslarca kayıt altına alınmış ve büyük bir olasılıkla düşük tutulmuş olduğu için güvenilir değildir.
İngiliz savaş tarihçisi W.E.D. Allen'a göre, o zamanki Osmanlı topraklarına yerleştirilmiş olan Çerkeslerin sayısı 600 binden fazladır.82 Amerikalı Justin McCarthy, sürülen Çerkes ve diğer Kafkas topluluklarının sayısının 1.200.000 dolayında olabileceğini, bunun ancak 800 bin kadarının hayatta kalabildiğini belirtiyor. Sürgüne katılan nüfusun en az dörtte birinin yolculuk, kamp yaşamı ve yeni yerleşim yeri sırasında öldüğü kabul edilmektedir. Rusların doğrudan öldürdüğü Çerkes sayısı ise 600 binden fazla olarak tahmin edilmektedir.83
Walter Richmond, Çerkeslerin durumunu modern çağın ilk devletsiz halklarından birisi olarak tanımlar.84
Olaylara şait olan Rus araştırmacı Adolf Petroviç Berzhe, şunları kaydetmiştir:85 Aynı şekilde olaylara şait olan Ivan Drozdov, şunları kaydetmiştir:86 25 Mayıs 1864'te, İstanbul'daki İngiliz büyükelçisi Henry Bulwer, İngiliz hükûmetinin kendi gemilerinden bazılarını bu amaçla getirmesi gerektiğini, çünkü Osmanlıların kendi başlarına yeteri kadar gemiye sahip olmadığını savundu; ve 29 Mayıs'ta bir Moldavya, bir Alman ve bir İngiliz gemisi ve sekiz Yunan gemisinin Çerkeslerin taşınmasına yardım ettiği bildirildi.8788
Rusya, tüm bunlara rağmen, Çerkesleri sürmeye devam etti ve öbür tarafa varıp varmadıklarını çok umursamadığından, hiçbir tedbir almadı.89 Bu sebeple, hastalıklar, fırtınalar90 ve kapasiteyi aşan cimri gemiciler91 sebebiyle batan gemiler sonucu, sürülenlerin tahminen yarısı kadarı öldü. Bazı Çerkesler, yolculuğun parasını ödeyebilmek için, tüm mallarını, hatta bazen kendilerini ve aileleini köle olarak satmak zorunda kaldı.9293 Bazı gemiler hedefe vardıklarında, içerideki tüm Çerkesler ölmüştü. Bu sebeple, gemiler "yüzen mezarlık" olarak anıldı.9495
Osmanlı kıyılarına varmayı başaran nüfusun büyük kısmı hastalıklar sebebiyle öldü.96 Olaylara şahit olan bir İngiliz şunları kaydetti:
Tüm bu olayların ardından, Osmanlı liman görevlileri Rus hükûmetine sürgünü durdurmaları için onlarca istekte bulundu, Osmanlı hükûmetinin sadece 50.000 kişiyi beklediğini belirtti. Rus yetkilileri bu istekleri reddetti97 ve 1867'de Mikail Nikolayeviç eğer katliamlar çabucak son bulmazsa Avrupa'da bir koalisyon kurulabileceğini belirtti, bunun ardından süreç katlarca hızlandırıldı.98
Çar II. Aleksandr tarafından verilen emir Çerkesleri katletmek yerine sınır dışı etmek olsa da, Rus komutanlar Çerkes nüfusunun büyük bir bölümünü katletme fikrine açıktı ve General Fadeyev Rus komutanlığının "Çerkeslerin yarısını yok etme kararı aldığını"99 yazdı.
Rusların Kabardey bölgesini işgali sırasında Çerkesleri düşük ırk olarak gördüğünü söyleyen baş komutan100 Grigori Zass, Çerkes köylerini yakıp yıkarak halkı katletmek, kasıtlı olarak salgın hastalık çıkarmak, barış için geldiğini söyleyerek içeri girince herkesi öldürmek gibi pek çok yöntemle Çerkeslere uyguladığı etnik temizlikle bölgedeki Çerkes nüfusunun yaklaşık %80'ini yok etti.101 Buna ek olarak Zass'ın Çerkes cesetlerini parçalayarak süs olarak sakladığı ve denek olarak kullanılması için yurtdışına gönderdiği kaydedilmiştir.
Ivan Drozdov'un bildirdiğine göre, Nisan 1862'de bir grup Rus askeri, cephanesi bittiği için barışçıl yolla teslim olan yüzlerce Çerkesi katletti.102 Çoğunlukla Rus ordusu, Çerkeslerin ikamet ettiği bölgeleri ayrım gözetmeksizin yok etmeyi tercih etti. Eylül 1862'de General Yevdokimov, bir Çerkes köyüne yapılan saldırdıktan sonra köydeki yaşlı, kadın ve çocukların kurtularak ormana kaçtığı haberini aldıktan sonra, askerlerine o ormanı altı saat boyunca kuşatmalarını ve gördükleri tüm canlıları vurmalarını emretti, bu sürenin ardından ormanı ateşe verdi.103
1863 sonbaharından itibaren başlatılan operasyonla, Çerkes köyleri ve erzakları yakılacak, ve bu süreç General Yevdokimov bölgedeki tüm yerlilerin öldüğüne ikna olana kadar tekrarlanacaktı.104105
Sürgünün ardından hayatta kalan Çerkeslere, yerel halklardan destek geldi. Bulgaristan'da, yıllardır kriz içinde olan Müslüman ve Hristiyan halk ilk defa el ele vererek ellerindeki mahsülleri Çerkes göçmenlere verdi. Kıbrıs'ta Müslüman nüfus yetim Çerkesleri evinde ağırladı. Eğitim için, toplanan bağışlarla Çerkesler adına camiler ve okullar inşa edildi ve hocalar atandı, Osmanlı Sultanı bile 50.000 pound bağışta bulundu, ancak İngiliz raporlara göre bu para Çerkeslere ulaşmadı ve memurlar tarafından cebe atıldı.106 Ancak bir süre sonra, Çerkesler ile yerel halklar arasında çatışmalar çıktı.
Sadece 1861-1862 yıllarında Danube'de 41.000 Çerkes vardı.107 Sürgünün sonunda, Balkanlarda yaklaşık 250.000 Çerkes vardı.108109
Bulgaristan'a çok sayıda Çerkes yerleştirildi. Istoria Bulgarii'ye göre, "yaklaşık 6.000 aile Burgaz üzerinden transfer edildi ve Trakya'ya; 13.000 aile, Sofya ve Niş'e 12.000 aile yerleştirildi. Geri kalan 10.000 aile Svishtovsk, Nikipolsk, Oriskhovsk ve diğer kenar bölgelere dağıtıldı." Kosova bölgesinde 23 Çerkes yerleşim yeri daha vardı.
Çerkesler Anadolu'nun hemen hemen her yerine yerleştirildiler.110111112113
Çerkesler Ürdün,114 Suriye,115116 Irak117 ve Arabistan bölgesine de yerleştirilmişlerdir.118
Bazı Çerkes toplulukları, Kafkasya'ya yeniden yerleşmek için İstanbul'daki Rus büyükelçiliğine dilekçe verdi.119 Kısa süre sonra, Osmanlı İmparatorluğu'nun her yerinde Rus konsoloslukları bu tür dilekçelerle boğuldu. Bu dilekçelerin hepsi reddedildi.120
Hala dünyanın neresinde olursa olsun çoğu Çerkes, Karadeniz'i geçerken kaybettikleri akrabalarının anısına, Karadeniz'den gelen balık yemez.
Tarihçi akademisyenler ve Çerkes aktivistler, olayların etnik temizlik ve soykırım kavramının bir tezahürü olarak kabul edilebileceğini öne sürdüler ve Rus askerleri tarafından halkın sistematik olarak katledilmesine dikkat çekildi.121
Eski Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin Mayıs 1994 tarihli açıklamasıyla, çarlık güçlerine karşı direnişin meşru olduğunu söyledi ve Rusların katliam yaptığını kabul etti ancak soykırım kelimesini kullanmadı. 5 Temmuz 2005 tarihinde, Rusya Federasyonu'ndaki çeşitli Çerkes halklarının temsilcilerini bir araya getiren bir örgüt olan Çerkes Kongresi, Rusya'yı Çerkeslere karşı uyguladığı çarlık politikaları için önce kabul edip sonra özür dilemeye çağırdı.122 Temyiz başvuruları, "resmi çarlık belgelerine göre 400.000'den fazla Çerkesin öldürüldüğüne, 497.000'inin Türkiye'ye kaçmak zorunda kaldığına ve sadece 80.000'inin kendi ülkelerinde hayatta kaldığına" işaret ediyordu.123 Rus hükûmeti dilekçeyi diaspora Çerkeslerinin geri döneceği kaygısıyla reddetti.124
21 Mayıs 2011'de Gürcistan Parlamentosu, Rusya İmparatorluğu tarafından Çerkeslere yönelik uygulaban "kasıtlı kıtlık ve salgın hastalıklar" eşliğinde "önceden planlanmış" toplu katliamların "soykırım" olarak tanınması gerektiği kararını aldı. Rusya ile ilişkileri zayıf olan Gürcistan, 2008 Rus-Gürcü Savaşı'ndan bu yana Kuzey Kafkasya etnik gruplarına sosyal yardım çabalarında bulundu. 2010 ve 2011'de Tiflis'te akademisyenler, insan hakları aktivistleri ve Çerkes diaspora grupları ile yapılan istişare ve parlamento görüşmelerinin ardından Gürcistan, olaylara atıfta bulunmak için "soykırım" kelimesini kullanan ilk ülke oldu.125126127128 20 Mayıs 2011 tarihinde, Gürcistan Cumhuriyeti Parlamentosu, kararında, Rus-Kafkas savaşı sırasında Çerkes halkının toplu imhasının 1907 Lahey Sözleşmesi ve 1948 BM Sözleşmesi'nde tanımlandığı şekilde soykırım oluşturduğunu açıkladı.129
Ertesi yıl 21 Mayıs gününde, Çerkeslerin çektiği acıyı anmak için Gürcistan'ın Anaklia kentinde bir anıt dikildi.130
Rusya Çerkesleri Federal Ulusal Kültür Özerkliği Başkanı Alexander Ohtov, Kommersant röportajında soykırım teriminin haklı olduğunu söylüyor:
"Evet, Çerkeslere karşı soykırım kavramının haklı olduğuna inanıyorum. Neden soykırımdan bahsettiğimizi anlamak için tarihe bakmalısınız. Rus-Kafkas savaşı sırasında, Rus generaller sadece sürgün etmediler. Aynı zamanda onları fiziksel olarak yok ettiler. Sadece çatışmada öldürmekle kalmadılar, aynı zamanda sivillerle yüzlerce köyü yaktılar. Ne çocukları ne kadınları ne de yaşlıları yaşattılar. Olgun ekin tarlalarının tamamı yakıldı, bahçeler kesildi, böylece Çerkesler geri dönemeyeceklerdi. Sivil nüfusun büyük ölçekte yok edilmesi bir soykırım değil mi?"131
Akademisyen Anssi Kullberg, Kırım Tatarlarına ve Çerkeslere yönelik politikaların Rus devletinin "modern etnik temizlik ve soykırım stratejisi" icat etmesiyle sonuçlandığını belirtir.132
Ellman, bir kitap incelemesinde, soykırım teriminin kullanımının BM tanımına göre "bir etnik grubu tamamen veya kısmen" yok etmeyi amaçlayan eylemlere atıfta bulunarak haklı olduğunu kabul eder.133
Walter Richmond da 1864 olaylarının "modern toplum mühendisliğinin ilk örneklerinden biri" olduğunu düşünerek "soykırım" teriminin uygun olduğunu savunur.134135
İtalyan tarihçi Fabio Grassi'ye göre, sürgün kelimesi az kalmakla birlikte, katliam kelimesi olayları açıklamak için kullanılabilir.136
Fransız tarihçi Robert Mantran, Osmanlı Tarihi adlı kitabınının 3. cildinde olayları tanımlamak için Çerkes Sürgünü ve Soykırımı adlandırılmasını kullanmıştır.
Türk tarihçi Server Tanilli Yüzyılların Gerçeği ve Mirası adlı eserinde aynı olaylar için Büyük Çerkes Sürgünü ve Katliamı adlandırmasını kullanmıştır.
Türk tarihçi İlber Ortaylı tarafından olaylar "ölüme sürgün" olarak tanımlanmıştır.137
Orijinal kaynak: çerkes soykırımı. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Coverage of The tragedy public Thought (later half of the 19th century) , Niko Javakhishvili, Tbilisi State University, 20 December 2012, retrieved 1 June 2015 ↩
Memoirs of Dmitry Milyutin, "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population", as quoted in W. Richmond The Northwest Caucasus: Past, Present, and Future. Routledge. 2008 ↩
Sarah A.S. Isla Rosser-Owen, MA Near and Middle Eastern Studies (thesis). The First 'Circassian Exodus' to the Ottoman Empire (1858–1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. Page 16: "... with one estimate showing that the indigenous population of the entire north-western Caucasus was reduced by a massive 94 per cent". Text of citation: "The estimates of Russian historian Narochnitskii, in Richmond, ch. 4, p. 5. Stephen Shenfield notes a similar rate of reduction with less than 10 per cent of the Circassians (including the Abkhazians) remaining. (Stephen Shenfield, "The Circassians: A Forgotten Genocide?", in The Massacre in History, p. 154.)" ↩
Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 132: ". If we assume that Berzhe’s middle figure of 50,000 was close to the number who survived to settle in the lowlands, then between 95 percent and 97 percent of all Circassians were killed outright, died during Evdokimov’s campaign, or were deported." ↩
diaspora.gov.ge : Çerkezler, Litera 2011, Kafkaslar: Özgürlük İçin Mücadele ↩
. ↩
Natho, Kadir I. Circassian History. Pages 123-124 ↩
Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 59: "Shamil's third naib, Muhammad Amin, arrived during the Adagum Zafes and gained the allegiance of most Circassian tribes in less than a year. He frequently resorted to military force to ensure the loyalty of 'peaceful' tribes such as the Egerukay, Mahosh, and Temirgoy, and to coerce Shapsugs and Natuhays who had not adopted Islam into abandoning paganism and Christianity." ↩
Shcherbina, Fyodor and Felitsyn, Yevgeniy (2007). Kubanskoye Kazachestvo i ego Atamany. Moscow: Veche, 2007. Page 77 ↩
Potto, Vasiliy (1993). Kavkazskaya Voina v 5i Tomax. Stavropol: Kavkazskiy Krai 1993–1994. Second Volume: Page 204 ↩
King, Ghost of Freedom, p47-49. Quote on p48:This, in turn, demanded...above all the stomach to carry the war to the highlanders themselves, including putting aside any scruples about destroying, forests, and any other place where raiding parties might seek refuge... Targeted assassinations, kidnappings, the killing of entire families and the disproportionate use of force became central to Russian operations... ↩
King, The Ghost of Freedom, 74 ↩
. ↩
King, Ghost of Freedom, p93-94 ↩
King, The Ghost of Freedom, p73-76. p74:"The hills, forests and uptown villages where highland horsemen were most at home were cleared, rearranged or destroyed... to shift the advantage to the regular army of the empire."... p75:"Into these spaces Russian settlers could be moved or "pacified" highlanders resettled." ↩
Natho, Kadir I. Circassian History. Page 357. ↩
Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 63 ↩
Baumgart. Peace of Paris. Pages 111– 112 ↩
Conacher. Britain and the Crimea. pages 203, 215– 217. ↩
King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Page 94. In a policy memorandum in of 1857, Dmitri Milyutin, chief-of-staff to Bariatinskii, summarized the new thinking on dealing with the northwestern highlanders. The idea, Milyutin argued, was not to clear the highlands and coastal areas of Circassians so that these regions could be settled by productive farmers...[but] Rather, eliminating the Circassians was to be an end in itself – to cleanse the land of hostile elements. Tsar Alexander II formally approved the resettlement plan...Milyutin, who would eventually become minister of war, was to see his plans realized in the early 1860s. ↩
L.V.Burykina. Pereselenskoye dvizhenie na severo-zapagni Kavakaz. Reference in King. ↩
. "In his memoirs Milutin, who proposed deporting Circassians from the mountains as early as 1857, recalls: "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population.". ↩
Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 15: "Although the Russian Government did not give the plan official sanction until May 1862, in 1859 they had already started talks with the Ottomans to provide for a limited number of Circassian migrants. " ↩
Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s.8;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,Moskva,1988,s.206-207 ↩
Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 20 ↩
Richmond Defeat and Deportation University of Southern California, 1994 ↩
Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 72 ↩
Esadze. Pokorenie. Page 352 ↩
Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 16 ↩
. ↩
CircassianMinsterls, 2015 ↩
Özdemir Özbay,Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya,Ankara,1999,s.165;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,s.206-207 ↩
Shenfield, Stephen D (1999). "The Circassians: A Forgotten Genocide". In Levine, Mark D and Penny Roberts, Massacres in History. Page 154: "The number who died in the Circassian catastrophe of the 1860s could hardly, therefore, be less than one million, and may well have been closer to one-and-a-half million" ↩
Viacheslav A. Chirikba Abkhaz, p. 6 – http://apsnyteka.org/file/Chirikba_Abkhaz.pdf ↩
İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,s.207 ↩
L.İ.Lavrov,Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma,Kafkasya Gerçeği Der.,Samsun,1992,s.47 ↩
W.E.D.Allen ve ölü Paul Muratoff,1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi,Gnkur.Basımevi,Ankara,1966,s.104 ↩
Dr.Almir Abreg,Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi,İstanbul,2006,s.43 ↩
Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 85 ↩
. ↩
Drozdov, Ivan. "Posledniaia Bor’ba s Gortsami na Zapadnom Kavkaze". Pages 456-457. ↩
Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 89 ↩
Unsigned report, May 17 (OS), 1864, Georgian State Archive (Tbilisi), f. 416, op. 3, doc. 146, 1– 2. ↩
Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 22: "The deportations were not conducted with any kind of efficiency on the part of the Russians, with the Circassians often left to find unchartered transports, which also left them open to abuses by the captains of the vessels." ↩
King 2007 ↩
Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 24 ↩
Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 23-24 ↩
‘The Circassian Slave Trade’, The Scotsman, August 30, 1864, p.4. Cited in Rosser-Owen (2007), "The First Circassian Exodus" ↩
‘The Circassian Exodus’, The Times, May 9, 1864, p.11. Cited in Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007), "The First Circassian Exodus", page 24 ↩
Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 25 ↩
Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 88 ↩
Mikhail Nikolaevich to Novikov, September 20 (OS), 1867, Georgian State Archive (Tbilisi), f. 416, op. 3, doc. 160, 2. ↩
Fadeyev, quoted in Shenfield, Stephen D (1999). "The Circassians : A Forgotten Genocide". In Levene and Roberts, The Massacre in History, page 157 ↩
Щербина Ф. А. История Армавира и черкесо-горцев. - Екатеринодар: Электро-тип. т-во «Печатник», 1916. ↩
Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 77 ↩
Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 81. ↩
Field notes of Evdokimov for June–December 1863, available from the Georgian State Archives, Tbilisi. f.416, op. 3, doc. 1177, 100-190 passim. ↩
Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 38: "One private letter sent to The Spectator magazine from Dr Sandwith in Gratz claimed that out of the £50,000 given for the aid of the refugees, only £1,000 had actually reached them, accusing Ottoman officials of having each stolen a share along the way". Author notes later that the figure of 49,000 embezzled is probably not a "reliable estimate". ↩
Natho, Kadir I. Circassian History. Page 380 ↩
Richmond, Walter (2013). Circassian Genocide. Page 103. ↩
Pinson, Mark. "Ottomon Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War". Etudes Balcaniques 3 (1972): Pages 78-79 ↩
Думанов Х. М. Вдали от Родины. Нальчик, 1994. Стр. 98. ↩
Дзидзария Г. А. Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия. 2-е изд., допол. Сухуми. 1982. С. 238, 240–241, 246. ↩
A new war in the Caucasus?. Review of book Bourdieu’s Secret Admirer in the Caucasus by Georgi M. Derluguian The Times February 1, 2006 ↩
. ↩
Paul Goble "Circassians demand Russian apology for 19th century genocide ", Radio Free Europe / Radio Liberty 15 July 2005, Volume 8, Number 23 ↩
Georgia Says Russia Committed Genocide in 19th Century . The New York Times. May 20, 2011 ↩
Georgia Recognizes ‘Circassian Genocide’ . Civil Georgia. May 20, 2011 ↩
Recognizes Russian 'Genocide' Of Ethnic Circassians. Radio Free Europe/Radio Liberty. May 20, 2011 ↩
Ellman, Michael. The Circassian Genocide/Neizvestnaya Kavkazkaya voina. Byl li genotsid adygov? . 26 Jan 2015. Review of Walter Richmond, 2013, The Circassian Genocide ↩
Kumykov, Tugan. 2003. Arkhivnye Materialy o Kavkazskoi Voine i Vyselenii Cherkesov (Adygov) v Turtsiiu. Nalchik. Page 80. ↩
Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Pages 92-97 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page